तित्वालको कुकुर

सादत हसन मन्तो

अनुवादः महेश पौड्याल

सिमानामा, एउटा गरिहो उपत्यकाले छुट्याएका दुई सीमावर्ती पाहाडका टुप्पामा पाकिस्तानी र भारतीय सैनिकहरू धेरै सातादेखि आ–आफ्नै हिसाबले तैनाथ थिए । यदाकदा सनिने बन्दुकका दर्जनौँ राउण्ड आवाजबाहेक अन्य कुनै प्रकारको युद्ध भैरहेको थिएन । मौसम अत्यन्तै आनन्ददायी थियो । बतासमा जङ्गली फूलहरूको महक मिसिएको थियो र चट्टानपछाडि लुकेका र पहाडको झाडीमा छद्म पोशाकमा छरिएका सैनिकहरूबाट बेखबर प्रकृति आफ्नै स्वभाविक गतिमा अघि बडिरेहेको थियो । चराहरू सधैझै सङ्गीत भर्नमै मस्त थिए र फूलहरू फुलिनै रहेका थिए । माहुरीहरू गुनुगुनु गर्दै वरिपरि भनुभुनाइ रहन्थे थिए । अचानक कतैबाट एउटा गोलीको आवाज आएपछि मात्रै चराहरू सङ्गीतज्ञले सितारको तारमा एक्कासि झटका दिएजस्तै गरी आत्तिएर तितर–बितर हुन्थे  । 

सेप्टेम्बरको अन्तिमतिरको कुरो हो । न जाडो, न गर्मी । ग्रीष्म र शिशिरकले युद्धबिराम गरेजस्तो लाग्दथ्यो । माथि आकाशमा कपासजस्ता बादलहरू तालका डुङ्गाजस्तै तैरिरहेका थिए । 

सैनिकहरू भने ठोस केही नहुने यो अनिर्णायक युद्धबाट दिक्क भएजस्ता थिए । उनीहरूका बीच हारजितका सम्भावनाहरू थिएनन् । दुवै परस्पर विरोधी सेनाहरू दुई बराबरीको उचाइ भएका पहाडका टुप्पामा तैनाथ थिए र कुनै पक्षलाई अर्को पक्षभन्दा बढी सहज थिएन । तर तल भन्ज्याङ्मा भने एउटा गेगरिलो बाटोमा सानो नगबेलीे नदी मन्द सुसाइरहेको हुन्थ्यो, हरदम ।  

युद्धमा वायुसेनको सङ्लग्नता थिएन । दुवै सेनासँग भारी हतियार र गोलाबारुद पनि थिएनन् ।  राति उनीहरू आगो बाल्थे र पहाड छिचोलेर प्रतिध्वनित भएर आउने एकअर्काका बन्दुकका आवाजहरू सुन्थे । 

त्यो दिनको अन्तिम चियापान भर्खर सकिएको थियो । आगो पनि निभिसकेको थियो । आकाश सफा थियो । चिसो बतासमा घूपी–सल्लाको तीखो र मोहक सुगन्ध मिसिएको भान हुन्थ्यो । भारतीय शिविरमा रातिको पहरामा खटिएको जमदार हरनाम सिँहबाहेक सबै जवानहरू निदाइसकेका थिए । 

रातिको दुई बजेपछि उसले आफूलाई पालो दिनका लागि गैढा सिँहलाई उठायो । त्यसपछि ऊ ओछ्यानमा पल्टियो, तर निद्रा भने आकाशका ताराजत्तिकै टाढा थियो । ऊ एउटा पन्जाबी लोकगीत गुन्गुनाउँन थाल्योः— 

मलाई एक जोडी जुत्ता किनिदेऊ मायालु

तारा जडेका जुत्ता

बेच्नै परे तिम्रो भंैसी बेच

तर मलाई एक जोडी जुत्ता किनिदेऊ मायालु

तारा जडेका जुत्ता । 

गीतले उसलाई रमाइलो अनुभव गरायो र केही भावुक पनि बनायो । उसले एकएक गरी अरुलाई उठायो । उनीहरूमध्ये सबैभन्दा कान्छो र सुमधुर स्वर भएको बन्टा सिँह कालजयी पन्जाबी महाकाव्य “हीर राँझा” को प्रणयगीत गाउन थाल्यो । सबैका अनुहारमा एउटा विषाद दुखको छाया ओर्लियो । ती फुस्रा पहाडहरू समेत गीतमा व्यक्त पीडाले मर्माहत भएजस्तै लागे । 

तर एउटा कुकुरको भुकाइले यो भावुक माहौललाई खल्बल्याइदियो । जमदार हरनाम सिँहले भन्यो, “यो नर्के पनि कहाँबाट आयो उही बेला?”

कुकुर फेरि भुक्यो । ऊ अत्यन्तै नजिकै भाएको भान हुन्थ्यो । झाडीमा खस्¥याङ् गरेको आवाज आयो । बान्टा सिँह जाँचबुझ गर्न उठ्यो र एकैछिनमा एउटा ठिम्मर कुकुरलाई हातले समातेर तान्दै लिएर आयो । त्यो कुकुर पुच्छर हल्लाइरहेको थियो । 

“मैले उसलाई झाडीको पछाडि फेला पारेको हुँ ।  उसको नाउँ झुनझुन हो रे,” बान्टा सिँहले सुनायो ।  सबै जना हाँसे । 

कुकुर हारनाम सिँहकै नजिक गयो । हरनाम सिँहले झोलाबाट एउटा बिस्कुट निकाल्यो र नजिकै जमिनमा फ्याँक्यो । कुकुरले त्यसलाई सुँघ्यो । ऊ त्यस बिस्कुटलाई खानै के लागेको थियो, बन्टा सिँहले फुत्त थुत्यो र भन्यो, “पख, तँ पाकिस्तानी कुकुर पनि हुन सक्छन् । ”

फेरि सबै जना हाँसे । बन्टा सिँहले कुकुरलाई धाप मा¥यो र हरनाम सिँहलाई भन्यो, “जमदार साप, यो हिन्दूस्तानी कुकुर नै हो ।”

“ए कुकुर, तेरो पहिचार स्पष्ट गर,” हरनाम सिँहले कुकुरतिर हेर्दै भन्यो । कुकुरले पच्छर हल्लायो । 

“पुच्छर हल्लाउँदैमा पहिचन खुल्दैन, बुझिस्? सबै कुकुरहरूले पुच्छर हल्लाउँछन्,” हरनाम सिँहले थप्यो । 

“शरणर्थी हो, बिचरो,” बान्टा सिँहले कुकरको पुच्छर सुम्सुम्याउँदै भन्यो । 

हरनाम सिँहले आफ्नो झोलाबाट अर्को बिस्कुट निकाल्यो र भन्यो, “कुकुरलगायत सबै पाकिस्तानीलाई गोली हानिनेछ ।”

अर्को एउटा सैनिक करायो, “भारत माताको जय!”

त्यो कुकुर, जुन बिस्कुट खाने तरखरमा थियो, बीचैमा स्तवब्ध भएर रोक्कियो । उसले पुच्छर टाँगमुनि घुसा¥यो, र केही डराएझैं देखियो । हरनाम सिँह उसलाई हेरेर हाँस्यो, अनि एक टुक्रो बिस्कुट दिँदै भन्यो, “तँ आफ्नै देशवासीसँग किन त्यसरी डराएको हँ? ला झुनझुन । अर्को पनि खा बिस्कुट ।” 

एक्कासि छ्याङ्ङ उज्यालो भयो, कसैले बिजुली बत्तीको स्वीच थिचेजस्तो । त्यो उज्यालो बिस्तारै तित्वाल भनिने त्यस भेकका पहाड र उपत्यकाभरि फैलियो ।  

युद्ध महिनौदेखि चलि नै रहेको थियो । तर कसले जित्दैछ भन्ने कुराको हेक्का कसैलाई पनि थिएन । 

जमादार हरनाम सिँले त्यस इलाकाको जायजा लियो, दूरबिनले । अर्कापट्टिको पहाडबाट धुवाँको मुस्लो आइरहेको देखियो । यसको अर्थ यो थियो, उनीहरूले जसरी नै दुष्मनले पनि नास्ता तयार गरिरहेका थिए ।

पाकिस्तानी सुबेदार हिम्मत खान भने आफ्ना मुठेजुँघा मुसार्दै तित्वालको मानचित्रलाई अध्ययन गर्न थाल्यो । उसका बगलमा थियो उनको वायरलेस ओपरेटर, जो अन्यत्रै रहेका प्लाटुन कमाण्डरसँग सम्वन्ध स्थापित गरी केही निर्देशन प्राप्त गर्ने कोशिशमा थियो । केही फिट अगाडि, वसिर नाम गरेको अर्को सैनिक। एक चट्टानमा अढेस लागेर भैमै बसेको थियो र उसको बन्दुक उफ्नो अघिल्तिर थियो । ऊ गुन्गुनाइरहेका थियो ः—

कहाँ बितायौ रात, मेरी प्रिया, मेरी जून

कहाँ बितायौ रात? 

आफैँसँग मस्त ऊ अझ चर्को स्वरमा गीत गाउन थाल्यो, शब्द शब्दमा बढो चाख लिँदै । एक्कासि उसले सुवेदार हिम्मत खानको आवाज सुन्यो, “तिमीले रात कहाँ बितायौ, हँ?”

तर यो प्रश्न वसिरप्रति लक्षित थिएन । उनी त एउटा वेवारिसे कुकुरलाई गाली गरिरहेका थिए । त्यो कुकुर कुन्नि कतातिरबाट उनीहरूसम्म आइपुगेको थियो, केही दिन अगाडि । दुई दिन जति उनीहरूकै शिविरमा खुसीसाथ बसेपछि एकरात एक्कासि गायब भएको थियो । तर ऊ हराएको कुनै सिक्का पुनः भेटिएझै टुप्लुक्क आइपुगेको थियो, वापस शिविरमा । 

वसिर केही मुस्कुरायो र पुनः कुकुरतिर हेरेर गाउन थाल्यो, “तिमीले रात कहाँ बितायौ? कहाँ बितायौ?” 

कुकुर भने पुच्छरमात्रै हल्लाइरह्यो । सुबेदार हिम्मत खानले एउटा ढुङ्गो टिप्यो र कुकुरतिर मिल्कायो । “यसले गर्न सक्ने भनेकै पुच्छर हल्लाउने हो,” उसले भन्यो । 

“लौ, यसको घाँटीमा यो के हो हँ?” वसिरले आश्चर्यका साथ भन्यो । एउटा सैनिकले कुकुरलाई च्याप्प समात्यो र घाँटीमा झुण्डिएको डोरी फुकाल्यो । त्यसमा सानो कागजको बोर्ड झुण्डाइएको थियो । 

“यो के रहेछ?” पढ्न नजान्ने उक्त सैनिकले सोध्यो । 

वसिर केही अगाडि बड्यो, र बढा मुस्किलका साथ पढ्यो, “झुनझुन ।”

सुवेदार हिम्मत सिँहले आफ्ना प्रख्यात जुँघालाई फेरि एकपल्ट मठार्दै भन्यो, “यो कुनै साङ्केतिक भाषा हुनुपर्छ । अन्य के हुन सक्छ त, वसिर?” 

“हजूर सर । यसको अर्थ हो, यो एउटा भारतीय कुकुर हो ।” 

“हैन, यो कुनै गोप्य सूचना पनि हुनसक्छ,” वसिरले गम्भीरतापूर्वक जवाफ दियो । 

“यसमा केही रहस्य छ भने यही ‘झुनझुन’ भन्ने शब्दमा छ,” अर्को सैनिकले बढा बौद्धिक बन्ने चेष्टामा भन्यो ।” 

 “अझ राम्रोसँग हेर् त । अरु पनि केही कुरा छ कि,” सुबेदार हिम्मत खानले आदेश दियो । 

आज्ञाकारी बन्दै वसिरले त्यहाँ लेखिएको सम्पूर्ण कुरा पढ्योः “झुनझन । यो एक भारतीय कुकुर हो ।” 

सुबेदार हिम्मत सिँहले दूरसंचार उपकरण उठायो र प्लाटुन कमाण्डरलाई त्यस कुकुरको अचानक क्याम्पमा आउनु, फेरि हराउँनु अनि फेरि यस अवस्थामा वापस आउनुको घटनालाई अक्षरशः सुनायो । “हैन यो के कुरा हो यस्तो?” प्लाटुन कमाण्डरले सोधे । 

सुबेदार हिम्मत सिँहले इलाको नक्शा फेरि हे-यो । फेरि सिग्रेटको एउटा खोल च्यात्यो र त्यसको एक टुक्रो कागज वसिरतिर तेस्र्र्याएर भन्यो, “लौ । यसमा सिखहरूले प्रयोग गर्ने गुरुमुखी लिपीमा केही लेख् ।” 

“के लेखौं, साप?” 

“पख् है...” 

वसिरलाई केही लेखौंजस्तो लाग्यो  र भन्यो, “साप, ‘सुनसुन’ लेखौं ? झुनझुनको जवाफमा ‘सुनसुन’ । कसो होला?” 

“राम्रो । त्यसमाथि लेखिेदे, यो एक पाकिस्तानी कुकुर हो ।” 

सुबेदार हिम्मत सिँहले आफैं धागो खोजेर उक्त बोर्ड त्यस कुकुरको घाँटीमा झुण्डायो । त्यसपछि भन्यो, “जा अब, आफ्नै परिवारमा जा ।” 

उसले त्यसलाई एकटुक्रो बिस्कुट पनि दियो र भन्यो, “हेर्, साथी । बीचमा कुनै धोखाधडीको खेल खेल्न पाइँदैन नि । धोखाधडीको दण्ड भनेकै मृत्यु हो । बुझिस्?” 

कुकुर आफ्नो भागको खाना खाइरह्यो, र पुच्छर हल्लाइरह्यो । सुबेदार हिम्मत सिँहले उसलाई भारतीय केम्पतिर फर्काउँदै भन्यो, “यो सन्देश दुश्मनको शिविरसम्म पु¥या, अनि वापस आइज । यो तेरो कमाण्डरको आदेश हो, बुझिस्?” 

आफ्नो पुच्छर हल्लाउँदै नागबेली बाट्यो दुगुर्दै कुकुर ओरालो लाग्यो तल खौल्सातिर, जुन दुई देशका दुई पहाडका बीचको  सिमाना थियो । सुबेदार हिम्मत सिँहले आफ्नो बन्दुक उठायो र हावामा एक राउण्ड हान्यो । 

यस बन्दुको आवाजले भारतीय शैन्य टोली झस्कियो, कारण यस्तो हरकतका लागि अहिले सावेरै थियो । जमादार हरनाम सिँह, जसलाई केही काम नभएर निकै पट्टेर लागिरहेको थियो, बोल्यो, “लौ, यसको जवाफ दिऔं ।” 

दुवै थरीले केहीबेर गोली हानाहान गरे, हावामा आधा घण्टासम्म । वास्तवमा यो समयको फजुल खर्चमात्रै थियो । केही क्षणपछि जमादार हरनाम सिँहले यो वाहियात काम बन्द गर्न आदेश दियो । उसले आफ्नो लामो कपाल को¥यो, आफैंलाई ऐनामा ह¥योे, अनि बान्टा सिँहलाई भन्यो, “हैन त्यो झुनझुन कहाँ गएछ हँ?” 

“भनाइ नै छ नि साप, कुकुरलाई घिउ पच्दैन,” बान्टासिँट दार्शनिक भइपल्टियो ।

त्यतिकैमा त्यो कुकुर एक्कासि देखा प¥यो ।  त्यसलाई देख्ने सैनिक करायो, “उः साप । आयो ।” 

“को?” हरनाम सिँहले जिज्ञासा राख्यो ।

“त्यो कुकुर के । के थियो रे त्यसको नाम? झुनझुन ।” 

“के गर्दैछ त त्यो?” 

“यतैरित आउँदैछ, साप,” आफ्नो दूरबिन अझ सोझ्याउँदै सैनिकले भन्यो । 

सुबेदार हरनाम सिँहले उसको हातबाट दूरबित फुत्त खोस्यो । 

“हो, त्यही कुकुर हो, हुन त । तर त्यसको घाँटीमा केही झुण्डाइएको छ । तर पख । त्यो पाकिस्तानी पाहाडतिरबाट आइरहेको छ, माचि...” 

उसले बन्दूर उठायो, र निशाना साध्यो । गोली गएर कुकुरको नजिकै एउटा ढुङ्गमा लाग्यो । कुकर स्तब्ध भएर उभ्भियो । 

उता सुबेदार हिम्मत सिँहले बन्दुरको आवाज सुन्यो, र दूरबिन तेस्र्याएर हे¥यो । कुकर बीच बाटोबाटै फर्केर पछितिर दुगुर्दैथियो । 

“साहसीहरू यसरी युद्ध मैदानबाट भाग्दैनन् । जा, अनि आफ्नो कार्य फत्ते गरेरमात्रै आ,” उसले चर्को स्वरमा भन्यो । उसलाई अझ बढी तर्साउन उसले फेरि गोली पडकायो । यता भारतीय केम्पबाट हरनाम सिँहले पनि त्यसको जवावी फायर दियो । हरनाम सिँहको गोली त्यस कुकुरको अत्यन्त नजिकबाट गयो । यसबाट तर्सिएर त्यो कुकुर बुरुक्क हावामा उफ्रियो र कान बेतोडसँग हल्लायो । सुबेदार हिम्मत सिँहले फेरि केही राउण्ड गोली हान्यो । ती गोलीहरू नजिकका पत्थरहरूमा लागे । 

एकैछिनमा यो गोली हानाहान दुई शिविरका सैनिकबीच एउटा घमण्डको खेलमा परिणत भयो । बीचमा भयभीत कुकुर घरि यता, घरि उता दुगुरिरह्यो । हिम्मत सिँह र हरनाम सिँहको राक्षसी हाँसो उपत्यकाभरि प्रतिध्वनित भइरहन्थ्यो, घरिघरि । एक्कासि कुकुर हरनाम सिँहतिर दुगु¥यो, जसलाई उपहासको मुद्रामा उसले अनेक गाली गर्दै गोली हानिदियो । गोली गएर उसको खुट्टोमा लाग्यो । ऊ उफ्रियो, करायो र हिम्मत सिँह भएतिर दुगु-यो । तर उसले बाटोमा थप गोलीको सामना गर्नु प¥यो, जसले ऊ थप भयभीत हुन पुग्यो । 

“साहसी बन् । तँ घाइते भइस त के भो? त्यस कुरालाई तँ र तेरो कर्तव्यबीचको तघारो बन्न नदे । जा, जा । अगाडि बड्,” पाकिस्तानी कमाण्डरले भन्यो । 

कुकुर फर्कियो । एउटा खुट्टो त कामै नलाग्ने भइसकेको थियो । आफूलाई घिस्याउँदै हरनाम सिँहतिर दौडियो ऊ । तर हरनाम सिँहले आफ्नो राइफल उठायो, ध्यानपूर्वक निशाना लगायो, अनि हान्यो, “ड्याङ्!” । 

उता सुबेदार हिम्मत सिँहले एक थकित निश्वास लिँदै भन्यो, “लाछी, सहिद भयो ।” 

उता जमादार हरनाम सिँहले अझै तातै रहेको बन्दुकको नालमा औंलो घुमाउँदै भन्यो, “पाजी, कुकुरको मराइ म-यो ।” 

१९४९